Kaynak : Kültür Bakanlığı, Tatar Halk Edebiyatı, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi

Yaşadıkları yerlere göre dört türlü Tatar vardır:

1) Tataristan'daki Tatarlar, bunlar ana dilinde eğitim fırsatı bulanlar ve böylece eski Sovyetler Birliği'nde milletleri yok etmeye dayanan ideolojiyi daha derinden almış olanlardır, millet olarak millî şuurlarını daha çok kaybetmişler, bununla beraber devlet ve parti teşkilatlarında yönetici nomenklaturaya daha çok gönderilmişlerdir;

2) Kendilerinin eski topraklarında yaşasalar da Tataristan"a dahil edilmemiş Tatarlar, bunların çoğu kendi dillerinden, parti ve devlet idaresinden uzaklaştırılmış olsalar da, kendi millî şuurlarını korumakta daha güçlü olmuş ve bu şekilde direnç kazanmış Tatarlar, bunlarda şuur çabuk gelişebilir;

3) Kazan Hanlığını Rus devletine kattıktan sonra vatanlarından gitmeye başkalarının vatanlarında yaşamaya mecbur olan Tatarlar, bunlar çoğu zaman birleşip beraber yaşamaktan mahrum olanlardır ve örf-âdetlerinden epey uzaklaşmışlardır, Tatarlığı yad ederek yaşarlar;

4) Eski SSCB'den dışarıda, dış ülkelerde yaşayan Tatarlar. Bu son grup içinde Tatarlığını kaybedenler daha çok, fakat kendi köklerini düşünüp vatan hasreti çekerek yaşayanlar da epey vardır. Ne olursa olsun dış ülkelerdeki Tatarların genç kuşağı yavaş yavaş yerli halklar arasındaki asimile olma çağını yaşıyor, fakat bunların çoğu Litvanya Tatarları gibi Tatar millî hislerini kaybetmiyorlar.

İşte bu dört tür Tatar'ın hepsi bugün 7 milyondan fazla kabul ediliyor, tabii ki bu sayıya başka Türk cumhuriyetlerinde yerli halkın kavim adıyla gösterilen Tatarlar dahil değil. Bunlar bilhassa Özbekistan'da çoktur.

Tatarların nüfus göstergeleri neye dayanıyor şeklindeki bir soruya cevap vermek için 1979 ve 1989 yılı sayımlarına müracaat edelim. Bunlara göre İdil Tatarları eski SSCB'nin 80'den fazla bölgesinde yaşar. Tatarlar SSCB'de 1979'da 6.1850.000'den fazlaydı, 1989'da 6.645.000'i aştı. On yıl içindeki büyüme % 7.4. Doğrusunu söylemek gerekirse, Sovyetler Birliği devrindeki bu istatistik malumatlarda Tatarların sayısı epey azaltılmış diye düşünülüyor. Başka bilgi olmadığı için biz bu sayıları kullanmaya mecburuz. Resmi istatistikte görüldüğü gibi Tataristan'da bugün Tatarların %26.2'si yaşıyor, on yıl evvel % 26'sı yaşıyordu.

Son sayıma göre Başkurdistan'da Tatarların %17'si yaşıyor, bunlar Başkurtlara nazaran 257.000 daha fazla ve sayı bakımından Ruslardan sonra ikinci sıradadırlar. On yıl evvel Başkurdistan'da Tatarların % 14.9'luk kısmı yerleşmişti. Görülüyor ki fark çok, fakat bu artışın asıl kısmı, önceleri Başkurt olarak yazılan Tatarların demokrasiden faydalanıp tekrar Tatar diye yazılmasına bağlı olmalıdır.

Özbekistan'daki Tatarların nüfusunda da bu değişme görülüyor. 1979 sayımına göre orada Tatarların % 10.3'ü yaşıyor, 1989 yılında bu rakam % 7'ye düşmüş gözüküyor. Resmî malumatlara göre Özbekistan'da 1979'da 531.000'den fazla 1989'da ise 468.000'e yakın Tatar hesaplanır. Resmî olmayan malumatları oradaki Tatar İçtimaî Üzegi toplamıştır, onlara göre Özbekistan'da 700.000'den fazla Tatar var. Tatarlar hakkındaki bu sayıların oynaması sadece bazı Tatarların Özbekistan'dan gitmesiyle değil, belki Özbeklerin millî şuurunun gelişmesinin sayıma tesir etmesiyle açıklanmalıdır.

1979'da SSCB'de 5.313.000'den fazla olan Tatar % 85.9); 1989'da 5.529.000 Tatar (%83.2) Tatarcayı ana dili kabul etmiştir. Yani kendi dilinden vazgeçirilenler on yıl içinde 872.000'den 1.459.000'e ulaşmıştır. Bu zaman içinde umumî Tatar nüfusu %7.4 artmış olsa kendi dilini unutanların sayısı %67 büyümüştür. Bugün milleti geliştirme yolundaki mücadele en mühimi onun dilini korumak, Tatarı Tatar dilli yapmaktır.