Prof. Dr. Ali TORUN 
Dumlupınar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi

​

Türk Halk Şiirinin büyük ustası Karacaoğlan, Aşık Tarzı Türk Edebiyatının en güzel örneklerini oluşturmuş ve ardında Karacaoğlan geleneği bırakmış bir halk şairimizdir. Ancak birden fazla Karacaoğlan'dan bahsedilmesi, onun hakkındaki bilgilerin yer yer efsanelerle örülü olması bu önemli aşığımız hakkında kesin yargılara varmamızı güçleştirmektedir. 
 

Karacaoğlan'ın sözlü gelenek ve cönkler olmak üzere iki kaynağı vardır. 16. yüzyıl kaynaklarından Gelibolulu Mustafa Ali Efendi'nin "Meva'idü'n-Nefais fi Kava'idi'l-Mecalis" adlı eserinde Karacaoğlan'ın adı geçmektedir. 16. yüzyıla ait cönkte karacaoğlan tapşırmalı bir şiir bulunması, Karacaoğlan'ın izlerini 16. yüzyıla kadar götürmektedir. Aşık Ömer'in Şairnamesi'nde anılması bunu doğrulamaktadır. 
 

Yapılan en son tespitlere göre XVI - XVII. yüzyıllarda yaşayan üç Karacaoğlan vardır. Bildiğimiz kadarıyla bunlardan birisi Güneyli Karacaoğlan ki bu, "Elif"e vurgundur. İkinci Karacaoğlan ise "Balkan dilberine vurgun" ki o da Bulgar dağlarından fazlası ile eserlerinde bahseder. Üçüncü Karacaoğlan ise sarayda yaşayan "Saraylı Karacaoğlan"dır. Zamanla bunların eserleri birbirine karışmıştır. Ancak bizim bu şahsiyetleri; eserlerinde geçen yer adlarına, şahıslara, gurbet ve aşk tutkularına göre tespit etmemiz mümkündür. Bu üçünün de hayatları ve soyları hakkında detaylı bilgi fazla değildir. Hatta bunların hangisinin hangi asırda yaşadığı bile kesinlik kazanmamıştır.   
 

Ancak GÜneyli Karacaoğlan hakkında Freiburg Üniversitesi'nde, Klaus - Detlev Wanning tarafından "Der Dichter Karaca Oğlan" adlı bir doktora tezi yapılmıştır. Bu çalışma son dönemin en ciddi araştırmasıdır. XVII. yüzyıl saz şairlerinin şiirlerini içeren mecmualarda Karacaoğlan şiirlerinin de yer alması önemli bir delil sayılmakta ve bunun XVI. yüzyılın sonu ile XVII. yüzyılın başlarında yaşadığı sanılmaktadır. 
 

Güneyli (çukurovalı) Karacaoğlan hakkında çok sayıda rivayet vardır. Bu rivayetleri şöyle sıralamak mümkündür:

karacaoğlan, Kozan'a bağlı Feke ilçesinin Gökçe köyündendir. Barak TÜrkmenlerine göre ise Karacaoğlan, Barak Türkmenleri soyundandır. Kilisli Musabeyli Türkmenleri de kendilerinden olduğunu ileri sürerler.
 

Bir başka rivayete göre ise Karacaoğlan, Gökçeli'de doğmuş ve 1679 yılında ölmüştür. Bu görüşü destekleyen türkülerin varlığı ifade edilmişse de örnekleri tespit edilememiştir. 

Çukurova'da yaşayan Kocanoğlulları, bir sebeple Karacaoğlan'a kızmışlar ve onu öldürmek istemişlerdir. Bunu öğrenen Karacaoğlan, Van'a kaçmış ve şiirlerini burada söylemiştir. 

Bir başka söylentiye göre de Tarsus’ta Ashab-ı Kehf mağarasına girip bir daha çıkmamıştır.
 

Bütün söylentiler Karacaoğlan’ın Çukurovalı Türkmen boylarından birine mensup olduğunu doğrulamaktadır. Karacaoğlan bugünkü idari sınırlara göre Adana’da Kozan dağı civarında Bahçe ilçesinin Varsak köyünde doğmuştur. (Günay,1999: 195)

    Kazandığından neslimiz
    Anı Türkmen’dir aslımız
    Varsak’dır durak yerimiz
    Gurbette yar eyler bizi

Bu dörtlük de yukarıdaki düşünceyi desteklemektedir.

Güney illerimizde Karacaoğlan hakkında anlatılan bir başka rivayet daha vardır. Bu söylentiye göre Karacaoğlan’ın asıl adı Hasan’mış. Babası Kara İlyas’ın askere alınıp bir daha dönmemesi üzerine Hasan küçük yaşta öksüz kalmış. Varsak (Farsak) köyünden Osman Ağa sahip çıkmış. Osman Ağa Hasan’ı köyden bir kızla evlendirmek istemiş. Bu kızı istemeyen Karacaoğlan çareyi köyden kaçmakta bulmuş. Aladağlarda bir tümen obasına yolu düşmüş. Obadaki herkes Karacaoğlan’ı çok sevmiş. Karacaoğlan obadaki Elif kıza âşık olmuş. Obabaşı Boran Bey sert bir adammış. Karacaoğlan sonunda sevgisini sineye çekip obadan ayrılmış.

Karaman iline geldiğinde Boran Bey’in obasıyla karşılaşmış. Elif de Karacaoğlan’ı gördüğüne sevinmiş. Karacaoğlan ve Elif kaçıp Tuğrul Bey’e sığınmışlar. Onun obasında yaşamaya başlamışlar. Fakat obadaki Köse Veli de Elif’e âşık olmuş ve bir gün Elif’i çadırda sıkıştırmış.

Elif kimseye bir şey söyleyememiş; ama durumu öğrenen Karacaoğlan obadan ayrılarak tekrar gurbet ellere çıkmış. Kalbi kırık yıllarca gurbet ellerde dolaşmış. Elif de bir daha çadırından çıkmamış.

Yıllarca gurbet ellerde gezen Karacaoğlan’a Çerçi, Elif’ten haber getirmiş. Karacaoğlan yurduna dönmüş ama geç kalmış. Vardığında Elif’in mezarıyla karşılaşmış. Rivayete göre Karacaoğlan’ı da Elif’in yanına gömmüşler, sazını da dut ağacına asmışlar. İlkbahar aylarında ikisinin mezarından bir ışığın yükseldiğine ve her esen rüzgarla da Karacaoğlan’ın sazının kendi kendine çaldığına inanılır.

    Bin on beşte beratcığım yazıldı
    Seksen beşte belkemiğim bozuldu
    Bin doksanda mezarcığım kazıldı 

Bu dizeler genel bir Yaşnâme mantığı taşımıyorsa  Karacaoğlan’ın 1015’te (1606) doğduğu ve 1090’da (1680) 75 yaşında öldüğü söylenebilir.

Karacaoğlan’ın şiirlerinin hepsinin derlendiğini söylemek mümkün değildir. Bu  boşluk, büyük ölçüde sayın hocamız Prof. Dr. Saim Sakaoğlu tarafından doldurulmuştur. Ancak  Halk dilindekiler, defterler ve cönklerden toplanan şiirlerin yanı sıra henüz kitaplara geçmemiş pek çok şiiri olduğu da bilinmektedir. Araştırmalar gösteriyor ki Karacaoğlan’a ait şiirlerin sayısı her geçen gün artmaktadır.

Karacaoğlan bugün çoğu unutulmuş yüzlerce âşığı etkilemiştir. Onlardan sonra gelen âşıklar, onların çizdiği güney tablolarına pek az yeni renk ilave edebilmişlerdir. Karacaoğlan’ın şiirleri, kendisinden sonra gelen âşıkları beslemiştir. O çığır açıcı bir sanatçıdır; âşıkların duygu ve düşüncelerine, tabiat ve insana bakışlarına, şiir dillerine biçim vermiştir. (Artun, 2001: 242)

Osmanlı topraklarını karış karış gezen Karacaoğlan gördüğü her güzelliği şiirleştirmiştir. Adeta güzeli ve güzelliği övmek için yaşamıştır.(Güzel, Torun, 2004: 267) Şiirlerindeki doğa gerçekleri yansıtır. Şiirlerinde çevresinde gördüğü menekşe, sümbül, yeşil dağlar, çiğdem, yayla çiçekleri vardır. Sevgililerini sunaya benzetir. Yavru balaban bakışlıdır, yayla çiçeği kokuşludur. Onunla buluşur, gönül alır verir. Gözleri yeri gelir kara, yeri gelir eladır. İdealize bir sevgili değil, çevresinde gördüğü güzeldir.(Artun, 2001: 243) Şiirlerindeki gerçekçiliğe güzel örneklerden birisi bu dörtlüktür:

    Aladır gözü de karadır kaşı
    Arasan bulunmaz menendi eşi
    Yaylanın karından ak beyaz döşü
    Tıkılıp üstüne ölesim geldi     

   
Göçebe Türkmen aşiretlerinin günlük hayatı Karacaoğlan’ın şiirine damgasını vurmuştur. Göçler, düğünler, yeme-içme, giyim-kuşam, halk kültürü ögeleri onun şiirinde izlenebilir. (Artun, 2001: 242)

Mizacı gereği gençliğinde uçarı bir hayat sürmüş ve yaşlılığı kolay kabullenememiştir. Bu nedenle son zamanlarda yazdığı sanılan şiirlerinde burukluk vardır.(Güzel, Torun, 2004: 267)

İçinde bulunduğu dönemle de yakından ilgilenen şairimiz, toplumsal sorunlara da uzak kalmamış, şiirlerinde bu konulara da yer vermiştir. İçinde yaşadığı XVII. yüzyıl toplumsal açıdan iyi bir dönem değildir. Osmanlı toplum düzeninin bozuk olduğu bu dönem şiirleri onun haksızlığa gelemeyen, halkı savunan adaleti isteyen bir şair olduğunun göstergesidir.
Karacaoğlan bir destanında şöyle der:

    Bu dünyada adam oğluyum dersin
    Helali haramı durmayıp yersin
    Yeme el malını er geç verirsin
    İğneden ipliğe sorulur bir gün

​

Karacaoğlan’ın en önemli özelliği içtenliği ve kıvrak söyleyişidir. Onun dili açık, yalın, çarpıcı, yerli öğelerle bezenmiş bir dildir. Söyleyişinde konuşma dilinin rahatlığı, özgün buluşları, ölçüyü ve kafiyeyi kullanmada ustalığı onu diğer âşıklardan ayırır.(Artun, 2001: 242)

Karacaoğlan’ın dili Güney Anadolu Toroslardaki Türkmenlerin dilidir. Yöresel bir dil kullanmıştır. Arı bir dil kullanan Karacaoğlan’da seyrek olarak yabancı tamlamaları ve kelimeleri görmekteyiz.
 

Koşma, destan ve varsağı nazım şekillerini kullanan Karacaoğlan 6+5=11’li veya 4+4=8’li hece kalıbını kullanmıştır. Şiirlerinde uyumlu bir ses örgüsü bulunmaktadır. Karacaoğlan şiirde ahengi
yakalamak için  yarım uyaklara ve rediflere
başvurmuştur.

Şiirlerinde aşk ve gurbet başta olmak üzere  tabiat, güzellik, ayrılık, göçebe yaşamı, yoksulluk temalarını işlemiştir. Karacaoğlan hayata son derece bağlıdır ve ölümü düşündüğünde adeta ürpermiştir. Bu nedenle Karacaoğlan’ın ölümle ilgili şiirlerinde lirizmin bütün özelliklerini görmek mümkündür.
        
    “Eşimle dostumla buluşamadım
    Var git ölüm tez zamanda yine gel”    
    “Şu dünyada üç nesneden korkarım    
    Bir ayrılık, bir yoksulluk, bir ölüm”    

 

Karacaoğlan’da hayata bağlılık duygusunun işlendiği şiirlerinin yanı sıra gurbetin ele alındığı şiirlerin bolluğu da dikkati çekmektedir. Esasen Âşık Tarzı Türk edebiyatının aslî temalarından olan gurbeti ele almayan bir âşık düşünülemez. 

Karacaoğlan’ın şiirlerine baktığımızda gurbet temasının geniş yer tuttuğunu görmekteyiz. 

Gurbet,  Arapça bir kavram olup insanın doğup büyüdüğü topraklardan uzakta kalması,  yabancılık çekilen yer ; içinde hüzün, özlem ve umut barındıran hâl, sevilenden uzaklık, gariplik hissi gibi anlamlar taşır.  “Gurbet” kavramı Âşık tarzı Türk şiirinde geniş  yer tutmaktadır. Sıladan ayrı kalmanın verdiği burukluk hemen bütün saz şairlerinin dile getirdiği bir durumdur. Gurbet geçim sıkıntısı, askerlik, sevgiliyi arama gibi sebeplerle terk-i diyar etmek şeklinde ele alındığı gibi, âşıkları pişiren, görgü ve tecrübelerini artıran bir süreç olarak da düşünülmüştür.(Güzel, Torun, 2004: 268)

​

Gurbete Çıkış Sebebi:

Âşığımız Karacaoğlan’ın gurbete çıkma sebeplerini şiirlerinden hareketle belirlemek mümkündür. Şiirlerinden anladığımız kadarıyla Karacaoğlan’ın gurbete çıkmasında sevdiğine duyduğu güvenin sarsılmasının büyük payı olmuştur. Âşığımız çareyi kendini gurbet ellere atmakta bulmuştur. Çünkü gönlündeki yara ona gurbet elleri ilaç gibi göstermiş uzaklarda sevdiğinden ayrı daha mutlu olacağına inanmıştır. Sevdiğine de ağlamamasını, kendisini sevgilinin gurbete gönderdiğini, bu nedenle gülmesi gerektiğini şu mısralarla ifade etmiştir.

​

    Niçin böyle melil melil gezersin
    Şad u hurrem olup gül kömür gözlüm    
    Arzu eder gönlüm gurbet elleri
    İşte gidiyorum kal kömür gözlüm

​

    Kısmet olup ben bu ilden gidersem    
    Dostum çıkmış evlerinden beriye
    Top zülüfler tel görünür gözüme
    Esti seher yeli söküldü seller
    Gidiyorum kömür gözlüm ağlama
    Ağlamanın vakti geçti ne çare
    Kemend atıp yollarımı bağlama

​

Karacaoğlan sevdiğini başkalarının kollarında görmektense sılasını terk etmeyi yeğlemiştir. Sevdiğini görmek ona artık acı verecektir. Bir yandan da onu özleyeceğini bilmektedir. Sılada bu acıyla daha fazla durmak istememektedir. Âşığımıza artık yediği her lokma bile acı gelecektir. Artık kendisinin tadı tuzu kalmamıştır. 

​

    Giderim gayrı artık görmem 
    Yüzün görmesem duramam
    Seni yâdlara veremem 
    Ağı katmam ben aşıma

 

Güzel sevmenin ne kadar zor olduğunu anlayan Karacaoğlan, sevdiğine bir bülbül gibi inler; fakat isteğine kavuşamayınca çareyi yollara düşmekte bulur.

​

    Karacaoğlan düşse yola
    Bülbül figan eder güle
    Güzel sevmek bir sarp kale
    Ya alınır ya alınmaz

​

Âşığımızın sılasında bir dikili taşının, hatta ardından gözyaşı dökecek bir yakının bile olmaması onun gurbete çıkışını kolaylaştırmıştır. O da gurbet elleri daha cazip görmüş ve sılasını terk etmiştir.

    Arab atım mı var benim eğlenem
    Kırmızı çubuklu bağlarım mı var
    Geriden açıp ağlarım mı var
    Sılam seni terk edeyim bir zaman

​

    Karacaoğlan eydür dillere destan
    Tımarsız olur mu bağ ile bostan
    Vatan diken olmuş ya da el gülistan    
    Sılam seni terk edeyim bir zaman

​

Ayrıca âşığımız çoğu zaman derdini kimsenin anlamamasından şikayetçi olmuştur. Sılasında onu dinleyip derdine çare olacak kimsenin olmaması da onu yollara atmıştır.

​

    Nideyim hey ağalar nideyim
    Şikâyet halımı kime arz edeyim
    Başım alıp şu yerden gideyim
    Sevdiğim düşerse peşime benim

    Karacaoğlan der gezelim yurtları
    Söyleyelim başa gelen dertleri
    Sevmeseydim senin gibi serdleri
    Ah neyleyeyim çıktım başa yar değil  

 

Karacaoğlan’ın gurbete çıkmasının bir sebebi olarak da kendisine verdiği sözü kabul etmek mümkündür.
    
    Karacaoğlan der de ya ben nederim
    İkrar verdim ikrarımı güderim
    Sabah bir gün bunda kalmaz giderim    
    Gel gitme der gibi gibi

​

Kendisine değer verilmemesi de bu sebeplerden birisidir.

    Koyuverin gitsin sefil baykuşu
    Durmuyor akıyor gözümün yaşı
    Kadir kıymet bilmez imiş her kişi
    Kadirli kıymetli ile gidelim

​

Sevdiğini kaybeden ve sılasından vazgeçen âşığımızı bu dörtlüklerle anlamak mümkündür.

​

    Karacaoğlan döne döne
    Gezer dağlar yana yana
    Yitirdim yârim bir suna
    Sana geldim bir suna

​

    Sunayı da deli gönül sunayı
    Ben yoluna terk eyledim sılayı
    Armağan gönderdim telli turnayı
    İner gider bir gözleri sürmeli

 

Aşk insana ne yaptığını bildirmez. Âşığımız da ne yaptığını bilmemektedir. Kendisini Mecnun’a benzetmektedir. Ferhat ve Mecnun da sevdiklerine kavuşamadıkları için kendilerini yollara atmışlardır. Karacaoğlan da tıpkı Ferhat ve Mecnun gibi aşkı için kendini dağlara vurmuştur. Karacaoğlan’a göre aşk bir hançerdir ve bu hançer her defasında onu kalbinden yaralamaktadır.

​

    Aşk değil mi beni derde düşüren
    Ferhat gibi yüce dağlar aşırtan
    Bizi böyle yardan ayrı düşürten
    Ahu mudur, engel midir, el midir?
       
Karacaoğlan’ın gurbete gitmesindeki bir başka neden de canını bile esirgemeden vermeyi kabul ettiği sevdiğinin kendisinden vazgeçtiğini zannetmesidir.

​

    Karacaoğlan der ki severim candan
    Can esirgemezdim cananım senden
    İşittim sevdiğim vazgeçmiş benden
    Giderim gurbete daha nem kaldı

​

Ayrıca Karacaoğlan’ın gurbete çıkmasının bir diğer sebebi olarak da dostundan gördüğü ihaneti sayabiliriz.

​

    Dost elinden bir bade içtim
    Gurbetlere andan düştüm
    Gurbet elde çok eğlettim
    Nazlı yârim ağlat beni