Prof. Dr. Engin Beksaç - Şule Nurengin Beksaç, M.A.
Trakya Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü
Burhaniye ilçe sınırları içinde kalan mezarlıkların yoğun ve geniş alanlara yayılan oluşumuna rağmen mevcut türbelerin sayısı çok sınırlı olup, bunlar arasında sadece bir tanesi dikkat çekici bir yapı olarak ön plana çıkmaktadır.
Burhaniye ilçe merkezi ve köylerinde yapılan araştırmalar ışığında anıtsal nitelikte mezar taşlarına sahip olan mezarlıkların çoğunlukla eski yerleşmeler ve nekropol alanlarıyla yakın ilişkisi olduğu ve çok sayıda şipoli malzemeye sahip olduğu görülmektedir. Bu noktada , özellikle Taylıeli, Börezli ve Çoruk Köyleri ‘ne ait mezarlıklar arkeolojik öneme haiz malzeme yanında görkemli Osmanlı Dönemi mezar taşları ihtiva eden acilen korunmaya alınması gereken alanlar olarak ön plana çıkarken, Pelitköy ve Ağacık köylerindeki mezarlık alanları da dikkat çekici verileriyle farklı özellikler sergilemektedir. Şahinler ( Karga ) köyü ve çevresinde bulunan bazı kalıntıların tanıklığında , bir zamanlar zengin verilerin bulunduğu anlaşılan Şahinler Köyü mezarlığında artık önemli bir arkeolojik ve Osmanlı Devri malzemesi kalmamıştır. Geniş mezarlık alanları ve çok sayıda bulunan mezar taşları nedeniyle henüz tamamen tüketilememiş mezar taşlarıyla dikkat çeken Taylıeli ve mezarlığı oldukça iyi koruna bilen Pelitköy dışında bu iki köye komşu olan bir çok köyün kullanmakta olduğu mezarlık alanlarının önemli bir biçimde tahrip edildiği görülmektedir. Bu nedenle bu köylerdeki mezarlık alanlarında bulunan arkeolojik materyal ve Osmanlı Devri mezar taşları günümüzde çok sınırlı kalmış olup, şu andaki durumuyla bu önemli kültür mirasının gerçek zenginliğini gözler önüne sermekten uzaktır.
Burhaniye ilçe merkezi mezarlığında 18. yüz yıl sürecinden başlayan Osmanlı mezar taşlarının çok güzel örnekleri yer alırken, tüm bakımsız durumuna rağmen 18. yüz yıl başlarına giden görkemli Osmanlı Devri mezar taşlarının kolayca teşhis edildiği Çoruk ve Taylıeli mezarlıkları ile Börezli ve Pelitköy mezarlıkları birer mezar taşı müzesi niteliğini korumaktadır. Ağacık mezarlığı ise farklı niteliklere haiz olarak dikkat çekmektedir. Özellikle Taylıeli, Çoruk ve Börezli mezarlıkları Osmanlı Devri Mezar Taşı Müzesi olma hususiyetleri kadar, birer Açık Hava Arkeoloji Müzesi olma hususiyetine de haizdir. Nekropol veriler açısından Kızıklı Köyü de ayrıcalıklı bir niteliğe haiz olup, buradaki arkeolojik verilerde dikkat çekici bir nitelik sergilemektedir. Kızıklı Köyü ‘nde de bir zamanlar mevcut olan mezarlık alanlarını ortadan kaldırılmış olduğu anlaşılmakta olup, özellikle Sinan Dede Türbesi ve çevresinde bu durum açıkça görülmektedir. Bu duruma rağmen Kızıklı köyü özellikle Burhaniye ilçe sınırları içinde mevcut olan en ilginç İslami Mezar mimarisi örneği olan Sinan Dede Türbesine sahip olmasıyla dikkat çekmektedir.
Sinan Dede Türbesi : Kızıklı Köyü sınırları içinde kalan türbe bir çok tamiratlarla değişikliğe uğramış ve hayli değişikliklere uğramışsa da kirpi saçağı ve bazı duvar örgü sistemi izlerine ve bazı mimari özelliklerine göre bölgede ilk Türk varlığı dönemiyle ilişkili Horasan Erenleri geleneğiyle ilintili bir yatır olduğu izlenimini veren teşkilatının da tanıklığında erken süreçlere çıkartılabilecek bir yapı olarak ilgi çekmektedir. Bu noktada, türbede defnedilmiş olduğu belirtilen Sinan Dede ‘nin bölgenin tarihsel ve sosyal oluşumunda önemli bir rol oynadığı anlaşılmaktadır. Türbeye ilave olarak yapılmış, hayır ve adak işleriyle ilgili olan mimari açıdan hiç bir önemi olmamasına rağmen kültür tarihi açısından son derece önemli bir gösterge olan teşkilatın da bu noktada dikkate alınması gereklidir.
Hamamlar : 19 yüz yıl sonunan ait bilgiler ışığında Burhaniye ilçe merkezinde 12 hamam bulunduğuna ait bilgiler mevcutsa da ( Cuinet, V 1894, s. 271-272 ) bunlar dan sadece bir tanesi günümüzde harap da olsa ayaktadır.
Pazarbaşılar Hamamı : Burhaniye’nin günümüzde oldukça harap durumda da olsa dikkat çeken ilgin bir eseri de Pazarbaşılar Hamamıdır. Hamam oldukça bakımsız durumda da olsa geleneksel bir Türk hamamının özelliklerini sergilemektedir. Yapının özellikleri ve Burhaniye ‘deki genel imar faaliyetleri ve sosyal oluşumlar hakkındaki bilgilerin ışığında bu yapının Beylikler ve Erken Osmanlı Devri yapılarını anımsatan bazı özelliklerine rağmen geç tarihli bir yapı olarak ele alınması akla uygundur. Bazı erken özellikler bölgenin dışa kapalı olduğu fark edilen sosyal yapısıyla ilişkili bir durumun sonucu oluşmuş olmalıdır.
Kiliseler : Tarihi bilgiler ışığında 19. yüz yıl sonu itibariyle Burhaniye ilçe merkezinde bir kilise bulunduğuna ait bir bilgide mevcuttur ( Cuinet, V., 1894, s. 271-273 ).
Diğer Yapılar : tarihi bilgiler ışığında 19. yüz yıl sonu itibariyle 853 haneli Burhaniye ilçe merkezinde 1 medrese, 4 han, 160 dükkan ve 14 okul ( 1 Gayrimüslim ve 1 Türk Lisesi; 5 Hıristiyan ilk okulu ve Yatılı okulu ile 7 Türk İlkokulu ) bulunduğuna dair bilgiler mevcuttur
( Cuinet, V., 1894, s. 271-273 ).