Rus Arşivinde Ermeni Belgeleri - 31

GECHA. Fon 15. Sayı 1. Dosya 383. Sayfa 91 arkası, 92.

Kürtlerin Ermenilere uyguladığı şiddetin doğru olduğu, ancak bunun şimdilik Ermeni katliamı karakteri taşımadığı, durumun her an değişebileceği; Jön Türk Hükümeti’nin, Ermenilere özerklikten ziyade, tüm ülkeyi kapsayan bir reform yapacağı, yapılan reformlarla adem-i merkeziyetin kabul edildiği ve Ermenilerin Trabzon Bölgesi’ne bağlandığı; İngiltere’nin Ermenilerle ilgili reform yerine tüm Osmanlı ülkesi için reform istemesi; Ermeni Patrikhanesinin reformların yapılmamasından memnun olmadığı, Rusya’nın isteği ile kendi tekliflerini Rusya’ya sunacağı.

Konstantinopol Büyükelçisi – Dışişleri Bakanı’na, Pera, 11.03.1913. № 48

Rapor.

Siz Ekselanslarının bana gönderdiği, bu yılın 20 Şubat tarih ve № 199 sayılı mektubunun yanında, MAJESTELERİ İMPARATORUN Kafkasya Genel Valisi’nin çok gizli mektubunun kopyasını almaktan

şeref duydum.

Kont General Vorontsov-Daşkov’un mektubunun içeriğine göre, Konstantinopol Ermeni Patriğinin ve Türkiye Ermenistanı Piskopos amirlerinin, Kürtler tarafından Ermenilere uygulanan şiddetin devam ettiğine ilişkin haberlerinin, ne yazık ki doğrulandığını bildirmekten şeref duyarım. Bana iletilen şikayetlerden ve Ermeni Patrikhanesinin haberlerinden anladığıma göre, bu şiddetin, şimdilik, Türkiye'nin doğu vilayetlerindeki olağan olaylar çerçevesi dışına çıkmadığı ve öfke patlaması ve sistematik olarak Ermeni katliamı karakteri taşımadığı inancındayım. Bu, tamamen göreceli sükunet, Siz

Ekselansları tarafından Turhan Paşa’ya verilen tavsiyeler ve benim Babıali karşısındaki ısrarlarımda olduğu gibi, karlı ağır bir kışla da izah edilebilir. Hiçbir şüphe yok ki durum, herhangi bir anda yeniden alevlenebilir ve bu alevlenmeye engel olmak için, Türkiye Ermenistanı’nda reformların yapılması için, mümkün olan en kısa süre içinde acil tedbirlerin alınması gerekebilir.

Ancak görünüşe göre, şu andaki Türk Hükümeti’nden, bu konuda ciddi bir inisiyatif beklememek gerekmektedir. Yeni Jön Türk Kabinesi, benim Siz Ekselanslarına 17.12.1912 tarih ve № 130 sayılı

rapora ilişkin olarak ilettiğim, Kamil Paşa Kabinesinin projesini tamamen erteledi. Güvenli kaynaklardan öğrendiğime göre, ne Ermeni Patriği ne de genel olarak Ermenilerle reformlar hakkında görüşmeler

yapmaktadır. Görünüşe göre, Jön Türk Hükümeti, kendisi için hoş olmayan bir durum olduğundan Ermeni özerkliğinden kaçınmaya, Babıali tarafından bu durumlarda defalarca denenmiş olan bir yola, tüm

İmparatorluk için reform ilanına başvurmaya karar verdi. Hükümet, bu amaçla, parlemento komisyonu tarafından, 1911-1912 döneminde hazırlanan “Vilayetlerin Yönetimi Hakkındaki Kanun” tasarısından

faydalanmak istiyor. Bu kanun tasarısının ikinci kısmı, geçen yılın Nisan ayında, Anayasa’nın 36. Maddesi’ne göre Sultan tarafından onaylandı, ancak şimdiye kadar uygulanmadı. Yerel idarenin reform

meselesi, bundan kısa bir süre önce vali ve mutasarrıflardan oluşan özel bir komisyonda ele alındı. Gizli kaynaklardan öğrendiğime göre, İçişleri Nazırı Hacı Ali Bey tarafından desteklenen bu komisyon, genel

valilerin yetkilerinin genişletilmesinden, yani adem-i merkeziyetten yanadır. Komisyonun teklifi, şu anda Meclis-i Vükelâ [Bakanlar Kurulu] tarafından ele alınıyor.

Bu yılın Şubat ayında, “Jön Türkler”in bahsettiği Jandarma reformu, aynı valiler komisyonu tarafından incelenerek Meclis-i Vükelâ tarafından onaylandı. Bu reformla Türkiye, hizmetindeki yabancıların bünyesine gireceği özel teftiş komisyonlarına tabi olacak olan 5 bölgeye ayrıldı. Bu durumda, Ermeni eyaletleri Trabzon Bölgesi’ne dahil oldu. Bu özel komisyonlar dışında vilayete, Jandarma Baş Müfettişi General Bauman’ın başkanlığı altında bir komisyon gönderilmesi [kararlaştırıldı].

Bundan birkaç gün önce, hazırlanan “genel reformlara” ilişkin bir talimat aldım. İki yıl boyunca (1909-1911) Adalet Bakanı’nın danışmanlığını yapmış olan ve teklif ettiği reformların yapılmasının imkansız olması nedeniyle istifa eden Fransız uyruklu General Ostrorog, son derece gizli ve özel olarak, Türk Hükümeti’nin, tüm Osmanlı İmparatorluğu’nun adli müfettişliği görevini oluşturmasını teklif ederek görüşmeler başlattığını tarafıma bildirdi. Nihayet Ermeni kaynaklar aracılığıyla, eski Vezir-i Azam Hakkı Paşa’ya, İngiltere Hükümeti’ni, Ermenistan'da özel reformlar istememesi ve tüm imparatorluk için genel reformların yapılmasını tercih etmesi konusunda ikna etmesi için emir verildiğini bana ilettiler.

Ermeni Patrikhanesi, bu temelde tüm Türk girişimlerine kesinlikle olumsuz yaklaştığından dolayı, bundan bir süre önce Ermenilere, tamamen özel olarak, onların istedikleri reformların programını bana sunmalarını teklif ettim. Patrik şu anda, ilgili bir proje hazırladı ve birkaç gün içinde bana bu projeye ilişkin kapsamlı bir not da verecek. Bu Belgelerin hepsi elime geçer geçmez, kendi incelememle birlikte Siz Ekselanslarına ileteceğim.