Rus Arşivi Belgeleri - Ermeni Partilerin Rus ve Türklerle İlişkileri - BELGE 5 - Artur Takma Adlı Türk Ajanı

GARF. Fon 102. Sayı. 244 (1914). Dosya 29 Bölüm 79 LB.

Sayfa 10 arkası, 11-11arkası, 12, 13 arkası, 14 arkası.

Artur takma isimli Türk casusu ve Ermeni faaliyetleri hakkında

05.02.1914. “SAFARYANTS”

Bugünlerde Rusya sınırlarına, muhtemelen Türkiye'den Tiflis’e, Konstantinopol’den olabilir, “Artur” takma adıyla bilinen Türk Hükümeti’nin casusu olan bir Ermeni gelebilir.

Bunun özel görevi, Türk Ermenilerinin serbest bırakılması konusunda; Ermenilerin, Rus Hükümeti ile ne gibi gizli ilişkiler içinde olduklarını ortaya çıkarmak, yani Rusya'nın, Türkiye Ermenistanı tarafından arzu edilen reformların elde edilmesine yönelik resmî kesin istekleri dışında, genel olarak Türkiye'ye, özellikle de Türkiye Ermenistanı’na ilişkin başka düşünceleri olup olmadığını ortaya çıkarmaktır.

Artur, Rusya'da belirtilen görevi dışında, şu andaki Türk Hükümeti lehine askeri casuslukla da kesinlikle ilgilenecektir.

Ermeni Sosyal-Demokrat Partisi Hınçak tarafından, bu Artur’un aranması ve eğer mümkün olursa, öldürülmesi ya da şehirde izlediği yollar hakkında bilgi verilmesi emri verildi. Artur’un, Batum ya da Poti’den geleceği ve Hınçak Merkez Yönetimi tarafından bu şehirlere de münferit olarak aynı talepler iletildi. Merkez Yönetim, Artur hakkındaki bilgileri, fotoğrafını ve ayrıntılı biyografisini göndermeye söz vermiştir.

Şu anda, Artur’un daha önce, Devrimci Ermeni Partisi Taşnak saflarında görüldüğü biliniyor. Türk devleti tarafından suçlu bulunan GAVAGA-MUSTAFA’yı hile yoluyla Rus gemisinden alan ve onu idam eden, ancak “Mustafa intihar etmiştir.” söylentilerini yayanvKonstantinopol Eski Valisi AZMİ BEY’le şimdilerde doğrudan bağlantılıdır. İleride böyle bir şeyin olmaması ve başkalarına da yapılmasına izin verilmemesi için Rus Hükümeti’nin talebi üzerine, AZMİ BEY görevinden alınmıştır; ancak, Türk Hükümeti onu kısa bir süre sonra Adana Valisi olarak tayin etmiştir. O, Rusya'nın talebi üzerine bu görevden de alınmıştır. Azmi Bey şu anda Mısır’da bulunmaktadır ve mevcut Türk Hükümeti içinde, her türde ciddi soruşturmalar konusunda çok önemli bir konuma sahiptir.

Artur, ünlü Nubar Paşa’yı öldürmek niyetindeydi. Nubar Paşa cinayeti, Azmi Bey tarafından örgütlenmiştir. Artur da, 7. Genel Olağan Delege Toplantısı’nda, Türkiye'de illegal parti çalışmasına başlamasına ilişkin kararının Hınçak’ın ünlü aktivisti SABAHGYULYAN’ın başkanlığında alınmasından dolayı, ona yönelik cinayet teşebbüsüne doğrudan katılmıştır.

Türk Hükümeti’nin casusu Artur’un Kafkasya’ya gelmesinin öngörülmesine ilişkin bilgi ve bununla ilgili sair tüm bilgiler, bu yıl 9 Şubat tarih ve № 838 sayı ile Polis Departmanına rapor edilmiştir.

Artur’un gelişi için, Gizli Servis gözetimi tayin edilerek bunun dışında tüm bilgiler, № 790 sayı ile Kutais İl Jandarma İdare Amiri’ne bildirilmiştir.

Görünüşe göre Artur, Devrimci Ermeni Partisi Taşnak Doğu Bürosu çevresinin 1907 yılı Aralık – 1908 yılı Ocak aylarında yapılan olağan bölge toplantısı protokollerinde bahsi geçen “Artur”la aynı kişidir.

“SABAH-GYULYAN”, Polis Departmanının bilgilerine göre Semen’dir. O, aynı zamanda Sarkis KYUREGYAN’dır. Erivan İl Jandarma İdare bilgilerine göre ise, 1913 yılı Eylül ayında yapılan Hınçak Partisi 7. Genel Olağan Delege Toplantısı’nın, bu yılın 31 Ocak tarihinde № 690 sayı ile Polis Departmanına verilen kararlarında bahsi geçen Stepan Ter-Danielov GRIGORYAN’dır.

Kutayis İl Jandarma İdare Amiri, bu yıl 17 ve 20 Şubat tarih ve № 76 ve 78 sayı ile mevcut Gizli Servis bilgilerine göre; Hınçak Partisi Batum Örgütü, kendilerine yönelik bir terör eylemi gerçekleştirecek olan Türkiye İçişleri Nazırlığının ünlü bir faaliyet adamının, daha sonra Rusya’ya gitmek için Mısır’dan Kafkasya’ya gelmesinin beklendiğine ilişkin Merkez Yönetimden resmî bir mektup almıştır. Aynı bilgilere göre bu kişi, Artur YEASSYAN (GASSYAN) ve Arşavir SAAKYAN isimlerinde birkaç pasaport taşımaktadır. Hınçak Partisi Batum Örgütü, Merkez Yönetimin emrini yerine getirmek için bu kişinin gelişini izliyor. Artur’un fotoğrafı, Hınçak Partisi’nin tüm örgütlerine dağıtıldı, ancak Kutayis İl Jandarma İdare Amiri Gizli Servisine henüz ulaşmadı.

18.02.1914. “KUZNETSOV”

Berlin’den gelen Hınçak üyesi Başo İŞHANYAN’dır; o şimdi “Mşak” gazetesinde çalışıyor ve derme çatma bir komiteye düşmenin huzursuzluğunu yaşıyor (Muştaidi’de).

19.02.1914. “SAFARYAN”

Artur, Hınçak Partisi 7. Genel Olağan Delege Toplantısı’na, Mısır örgütlerinin parti delegesi olarak katılmış.

Fotoğrafı Tiflis’e gönderildi. Bir nüshası, “Orizon” gazetesinde bulunuyor. Diğer nüsha önceki raporlara göre bilinen Artem KASPARYAN’da.

26.02.1914. “SAFARYAN”

Artur’un fotoğrafı ve Ermeni Sosyal-Demokrat Partisi Hınçak’ın mührünün bulunduğu aşağıdaki içeriğe sahip olan kısa biyografisinin tercümesi eklenmiştir:

“Canım!

Kendi el yazısı ile yazılmış mektup ve daha başka yazılı belgelerle, kendisini Artur YASSYAN olarak tanıtan kişinin, Azmi Bey’in resmî casusu olduğu kanıtlanmıştır. Bu uğursuz, bildiğimiz kadarıyla Yozgatlı Arşavir SAAKYAN’dır. O aynı zamanda; Mger, A. Megmuni, Filos Alis, Mok. Targar, Markiz, Alis Aştuni isimlerini de kullanıyor. Sebastia [Sivas], Kesar [Kayseri], Purssk [Bursa] bölgelerinde bu isimlerle biliniyor.

Polis Müdürü Azmi Bey’in yazışmalarında, İngilizce olarak (Radolfston ve Maclad), Türkçe olarak Lurfi yazılı.

Bu şüpheli, şu anda Kahire’de bulunuyor. Ancak edindiğimiz bilgilere göre, İzmir - Bursa - Adapazarı üzerinden Konstantinopol’e geçmeyi planlıyor. Daha sonra da Samsun - Trabzon- Batum üzerinden, Türk Hükümeti tarafından verilen görevi yerine getirmek için Tiflis’e ya da Rusya'ya gitmek niyetinde. Suçlarına devam etmekte.

Kimseyi kandırmaması için, yüzlerce kopya yaptırıp halk arasında dağıtılması amacıyla fotoğrafını ekliyoruz, oraya turne yapacak.

Mektubun sonundaki mühür: Sosyal Demokrat Hınçak Partisi Kahire Şubesi. 20.12.1913. Metnin üzerine bir fotoğraf eklenmiştir.

Kafkasya Bölgesi Güvenlik İdare Amiri, Albay Pastryulin

(imza)