Rus Arşivi Belgeleri - Ermeni Partilerin Rus ve Türklerle İlişkileri - BELGE 10 - Rusya'ya Ermenisiz Ermenistan Gerek

GARF. Fon102. Sayı.244 (1915). Dosya 14. Bölüm.79 LB.

Sayfa 32-32 arkası, 33-33 arkası, 34-34 arkası, 35-35 arkası, 36-36 arkası.

1914 Temmuz-Ağustos’unda Taşnak Kongresi’nde Rusya’yla savaş ihtimalinde Türkiye’ye sadık kalınacağı kararı alındığı ve bir komisyon kurulduğu, komisyonun üyeleri ve

görevleri; Taşnak Partisi’nde Rusya’nın rolü konusunda iki farklı görüş olduğu; savaş başlayınca Rusya’nın Ermenileri gönüllü birlikler halinde teşkilatlandırdığı, oluşturulan birliklerin yerleri, komutanları, faaliyetleri ve Rusya’nın birlikleri silahlarla donattığı.

Kopya

Çok Gizli

№1922

25.07.1915

Tiflis.

Taşnak Partisi

...no’lu not

Tiflis İl Jandarma İdare Amiri’nin Bilgileri

“LEBUK” GİZLİ SERVİSİ

Bilgilerin giriş tarihi: 01.07.1915

Gizli Servis’ten Bilgileri Alan: İdare Amiri Albay PASTRYULİN

Bilgilerin özü:

Taşnak Partisi’nin, 1914 yılı Temmuz - Ağustos aylarında, Erzurum’da düzenlenen 8. Kongresi’nde, Türkiye'nin Rusya'ya muhtemel saldırısının ele alınması sırasında, Türkiye’ye vefalı kalınması, ne savaş yanlısı ne de savaş karşıtı hiçbir konuşma yapılmaması, Türkiye'nin Ermeni vilayetlerinde, iktidar temsilcileri ile sıkı ilişkiler içine girilmesi, onlara, Ermenilerin Türkiye'ye karşı çıkmayacaklarının bildirilmesi ve onların, Ermenilerin emniyet ve güvenliği hakkındaki vaatlerinin kaydedilmesi kararı alınmıştır. Kongre, bu karardan bağımsız olarak, Türkiye ve Rusya'da, Ermenilere genel olarak nasıl davranıldığını bilmeden, yetkili bir komisyon seçti. Bu komisyonun yükümlülüğü, Rusya, Avrupa ve Türkiye diplomatik çevrelerinde, Ermenilerin bu savaştaki rolü hakkında bilgi almak ve ileride Ermeni sorununun muhtemelen çözümünü ortaya koymaktı.

Komisyon kadrosu:

1) Rostom (Akulisy köyü sakini, Erzurum'da ikamet eden Stepan ZORYAN, Ermeni Okulları Bölge

Müfettişliği görevini yerine getirmiştir)

2) Armenak - Garo (Osmanlı Parlamentosu eski üyesi, Cenevre’de yaşamış olan Garegin PASTIRMACYAN’dır)

3) Vramyan (Osmanlı Parlamentosu üyesi, Van’da yaşamış olan Onik DERZAKYAN).

Rostom; Balkan Yarımadası, İtalya, Fransa ve İngiltere’ye gidecek, Avrupalı diplomatların görüşlerini öğrenecek, Fransız ve İngiliz diplomasisine, Ermeni sorununun olumlu bir şekilde

çözümlenmesi için etki edecekti.

Armen - Garo, bu savaşta Rusya Ermenilerinin rolü hakkındaki düşünceleri öğrenmek amacıyla Tiflis ve Petrograd’a gidecekti.

Vramyan, Türkiye'de kalıp Ermenilerin vefası hakkında müzakerelerde bulunacak ve Ermeni karşıtı bir harekete karşı tedbirlerin zamanında alınması için her türlü çabayı gösterecekti.

Taşnak Partisi’nde, Ermeni sorununun Rusya'nın müdahalesi ile çözümlenmesine ilişkin iki görüş vardı:

Bu görüşlerden biri, Ermenistan'ın kaderinin Rusya'ya bağlı olduğunu varsayarak, Ermeni

sorununun çözümünde Rusya'nın müdahalesini gerekli buluyordu.

Bu görüşün temsilcileri Ermeni Şair Ovanes TUMANYANTS, çok sayıda çalışanıyla birlikte “Orizon” gazetesi:

1) Nikol AGBADYAN,

2) Arşak CAMALYANOV,

3) Valad VALADYAN,

4) KHUNUNTS,

5) Armen - Garo,

6) Doktor Zavriyev vb.dir.

Diğer görüş bunu doğru bulmadı ve Rusya'yı Ermeni düşmanı olarak adlandırdı.  Bu görüş, Rusya'nın Ermeni sorununa müdahalesinde, Rusya'nın bir tek amacı olduğuna inanıyordu: Sınırların genişlemesi ve Rus mallarının satışı için iyi bir Pazar. Onlar şöyle diyordu: “Rusya'ya Ermenisiz bir Ermenistan gerek”.

Bu görüşün temsilcileri:

1) Rostom

2) Aknuni (Khaçatur MALUMYAN)

3) Vramyan

4) Aram - Paşa (şu andaki Van ili Valisi) ve diğerleri.

Savaş patlak vermişti. Rusya, Taşnak Partisi’nin seçkinlerine af çıkarttı. Rusya’daki gönüllü hareketi ile birlikte Türkiye'de de kısmen Ermeni katliamı başladı.

Gönüllü hareketine Rusya'da bulunan parti aktivistleri katıldı. Yetkili komisyon, parti üyelerinin müdahalesi ve bu hareket için örgütlenme konusunda rıza gösterdi.

“Ermeni Merkez Komitesi” ve “Ermeni Birlikleri Yönetim Komitesi” örgütlendi. “Ermeni Merkez Komitesi” kadrosuna, Tiflis şehrindeki önemli aktivistler girdi, Ermeni nüfusunun bulunduğu tüm şehirlerde kendi birimleri olan bu komite bağış toplamakla uğraşıyordu. “Ermeni Birlikleri Yönetim Komitesi” birlikleri örgütledi. Bunları eğitip gönderiyordu. Üyeleri sadece Taşnak Partisi mensubuydu.

Şu andaki Yönetim Komitesi kadrosu:

Tiflis’te: Stepan TER-MKRTİÇYAN, Doktor TERDAVTYAN, Arşak Camalyan, Mühendis KOÇARYAN, Avukat [jüri üyesi] KARÇİKYAN;

Erivan’da: Abram GYULHANDANYANTS (Oriant oteli), “İşkhan” Prens ARGUTİNSKİY-DOLGORUKOV;

Iğdır’da: Saak MATİNYAN, Gevorg GAZARYAN; Van’da: Semen Vratsian, Nikol AGBALYAN.

Rostom ise partinin genel yöneticisi ve temsilcisi olarak seçildi; her yerde işleri denetlemekte ve talimat vermektedir. Şimdilerde Van’da bulunuyor. Ermeni birliklerinin şu andaki kadrosu şöyledir:

ANDRANİK Amirliğindeki 1. Ermeni Birliği bağımsız hareket etmektedir. Bunun temsilcisi olarak, Doğu Bürosundan Doktor Nikol TER-TUMASYAN atandı.

Dro Amirliğindeki 2. Ermeni Birliği.

KERİ Amirliğindeki 3. Ermeni Birliği.

Hamazasp Amirliğindeki 4. Ermeni Birliği.

Bu 4 birliğe ilave olarak 5. Ermeni Birliği ise Ararat Müfrezesi olarak adlandırılmakta ve ünlü Taşnak mensubu Vardan’ın komutası altında bulunmaktadır. Bu müfrezeler ve birliklerini Rus Hükümeti tümüyle donatmıştır. Şu anda, Erivan’da, “İşkhan” komutası altında, bir bölümü ikmal için, bir kısmı da bağımsız bir müfreze olarak hareket edecek olan “Taron Müfrezesi” adıyla yeni bir müfreze oluşturulmaktadır.

Ararat Müfrezesinin kadrosu:

Müfreze Amiri Vardan, Yardımcısı KHEÇO (Gevork Amiryan), özel sekreter–Akop Arutyunyants, Karargah Başkanı Sarkis ARARATYAN; o aynı zamanda, Nuh şehri sakini Sarkis ŞAKHNAZARYAN’dır.

1. Birlik Karargahında: Samson TADEVOSYAN.

2. Birlik Karargahında: Çeho’nun kardeşi Amayak Amiryan.

3. Birlik Karargahında: Mişa ARZUMANOV “Aramais”.

4. Birlik Karargahında: Valad VALADYAN Migran KHACAMİRYAN.

Doktor ZAVRİEV’in kardeşi Asteğmen David Hristoforoviç ZAVRİEV, Tiflis’te Rus Karargahı ve birliklerin yönetim komitesi arasında aracıydı. Karargahın tüm açık ve gizli kararlarını (sadece öğrenebildiklerini) komiteye bildirmektedir. Komite, onun sayesinde, bu kararları ya da yapılacak açıklamaları önceden biliyor. Hatisov ve diğerleri üzerinden, bu kararlara, birlikler için yararlı olacak bir yön vermeye çalışıyordu. ZAVRİEV; Kafkasya Karargahı tarafından, Ermeni birliklerin ve Rus askeri birimlerinin arasındaki ilişkileri ortaya çıkarması için Van’da görevlendirilmiştir. O, aynı zamanda, takım amirleri Vardan, Dro, Yüzbaşı Osipyan ve Vali Aram tarafından hazırlanan raporu da getirmektedir. Doğu Bürosu, Ermenilerin Rus ordularının geri çekilmelerinde de dayanabilmesi için, tüm gayretiyle mümkün olan en güçlü ve düzenli Ermeni öz savunmasını örgütlemeye çalışmaktadır.

Bu amaçla şunlar örgütlenmiştir:

1) Yerel jandarma

2) Van’da açılan depo, patlayıcı madde, askeri mühimmat, mermi, el bombası ve top döküm vb. atölyesi.

Bu depoyu şu anda, Van’da yaşayan Taşnak mensubu Ruşuk’lu Grigor’un yardımıyla Rostom yönetmektedir. İleride, partinin Kafkasya Bölgesi, İran ve Tebriz’de bulunan tüm askeri mühimmatlarının getirilmesine ve Van’da depolanmasına karar verilmiştir.

Bu amaçla yıllık askeri mühimmatların toplanması ve sevkiyatı için Van’dan, İran üzerinden Kafkasya’ya Samson TANDEVOSYAN, Iğdır üzerinden Elizavetpol ve Bakü illerine Suren ARAMYAN görevlendirilmiştir. Tiflis’ten (Bebutovskaya Sokağı, No: 30’daki Ermeni birlikleri yönetim komitesinin deposundan), dinamit (hazır) dumansız barut, potasyum klorat, vb. gönderilmiştir (Şubat ayında patlamanın meydana geldiği Şuşa parti deposu yöneticilerinden biri olan Suren ARANYAN). Partinin silahlarını toplamak için, 17 Mayıs tarihinde Erivan İline ve 29 Haziran tarihinde Arşak Camalyan Elizavetpol’e gönderilmiştir.

Van Gölü’nde rahat ve hızlı hareket etmek için 5 adet motorlu kayık satın alınmıştır.

Aram MANUKYAN (Şuşalı) Van Valisi, Yardımcısı olarak Sirakan Faddeyeviç, sekreter olarak da Paruyr LEVONYAN (Aleksandropol’den) atanmıştır.

PARTİNİN VAN MERKEZ KOMİTESİ KADROSU:

Amayak HARAZYAN,

Tevos TENŞRİKYAN,

Vagram TERPOGOSYAN,

Ruşuk’lu Grigor,

Levon KARAHANYAN

Vali ARAM.

Şu anda Van’da, Felsefe Doktoru, Bakü Ermeni Kız Okulu Öğretmeni Ervand FRANGİYAN bulunmakta, müfrezelerin para gelir ve giderlerini denetlemektedir.

Ermeni Merkez Komitesi, yerli halkın ve Ermeni birliklerinin ihtiyaçlarını öğrenmek için, avukat Hununts ve şair Ovanes TUMANYANTS’ı Van’a gönderdi. Onlar General Nikolayev’in huzuruna çıktılar. Rostom ve Aram, Ermeni Merkez Komitesinin vasıtasıyla kış döneminde Van Şehri ve Bölgesi için yeterli miktarda yemek almak istiyorlar. Ermeni Komitesinin ısrarıyla Van piskoposluğu; yetimhane, hastane vb. kurumların açılmasında hak sahibi olan başpiskopos Saak AYVATYAN’ı atadı. Müstakil idarenin bütün alanlarda başarılı çalışabilmeleri için Van’a entelektüel Ermenileri getirmeye çalışıyorlar.

Van’ı aldıktan sonra, Aram Vali olduğunda Taşnak Partisi’nin rızasıyla; Kürtlerin ve Türklerin evlerini soymak ve yok etmek için gizli emir verdi. Halk soyarken, Rus birimler çalınan malları Ermenilerden geri aldılar. Çalınan mallar elinden alınan Ermeniler, Rus birimlerinin yaptıkları hakkında Aram’a raporlar verdiler. Aram, raporları Beyazıt kolu komutanı General Nikolayev’e gönderdi. Böylece Ermeni halkı ve Rus birimleri arasında düşmanca tavırlar oluştu. Sonuçta bazı kol komutanları Ermenileri ciddi olarak cezalandırmış, onları silahsızlandırmıştır. Ruslar, çoğunlukla Ermenilerin Kürtlerden çaldıkları buğday, arpa ve hayvanları geri almışlardır. Ekilmiş tarlalardan geçerken askeri birimler atlara arpa ve ot biçmişler.

Tüm bu olanlar, General Nikolayev’e iletilmiştir. Aram, şu anda bu gelişmeleri, Devlet Duması üyesi Papacanov üzerinden, toplanan tüm belgeler, tanık ifadeleri vb. ile birlikte bir muhtıra şeklinde Başkomutanlığa sunmayı düşünmektedir.

Gunib Alayında Albay rütbesinde bir Ermeni vardır. Nahcıvan Bölgesi sakini, Don Ordusundan SAMARTSEV, Van üzerinden gelerek, Rostom’a (Aram, KHUNUNTS, Ovanes TUMANYAN’ın huzurunda) Ermeni nüfusunun, Rus birlikleri tarafından yenilgiye uğratılmasına ilişkin gelişmeleri bildirmiştir.

Şu anda, halk kitlesinin savunmasının emanet edileceği Ermeni Jandarması örgütlenmektedir. Jandarma sadece Türk Ermenilerinden oluşturulmaktadır. Bunların sayısının 500 kişiye kadar büyütülmesi düşünülmektedir. Sonbaharda Ermeni birliklerine, 4000 kişiye kadar olan yeni Taron müfrezesinin de eklenmesi düşünülmektedir.

Askeri işlerin örgütlenmesi ile aynı oranda propaganda çalışmaları da yapılmaktadır. Van’a, “Russkoye Slovo” muhabiri İPPOLİTOV ve “Kievskaya Mysl” muhabiri çağırıldı. Şu anda, Russkoye Slovo çalışanı Ermeni Khiristofor SARKİSOV, gönüllü kılığında, orada bulunmaktadır. Bununla beraber ekonomik ve sosyal durum, Ermenilerin talepleri hakkındaki makaleler ve genel olarak Ermenilerin durumu hakkındaki bilgiler Amerikalı misyonerler aracılığı ile göndermektedirler.

Ne yapılmıştır:

Rostom (Zaryan Stepan -Artaşes- Grigoryev)’den Taşnak Partisi’ne ilişkin 12.09.1913 tarihli 8084 nolu Gizli Servis notunda bahsedilmektedir.

Bastrmacyan (Türk uyruklu, kimya doktoru ve maden mühendisi Garegin Artemov PASTRMACYAN)’dan, Taşnak Partisi’ne ilişkin 1914 yılı Eylül ayı tarihli Gizli Servis notunun 2. ve 3. maddesinde bahsedilmektedir.

Derzakyan (Türk uyruklu Onik Gabrielov DERTSAKYAN)’dan (Derzakian), “Vramyan” takma isimli; hakkındaki bilgi 02.12.1913 tarihli 11252 sayılı notta Polis Departmanına verilmiştir.

TUMANYAN (Oganes Ter-Tatevosov)’dan 13.05.1915 tarihli 1262 sayılı Gizli Servis notunda bahsedilmektedir.

AGBALYAN (Nikolay Pogosov)’dan 09.06.1915 tarihli 1514 sayılı Gizli Servis notunda bahsedilmektedir.

Valad VALADYAN’nın ismi idari davalarda geçmemektedir. 20.02.1914 tarihli 1154 sayılı Gizli Servis notunda, Polis departmanında Balandyan’dan, Mikirtiç Akopov OVANESYANTSVANESYAN ismiyle bahsedilmemektedir.

Camalyan (Arşak Camalov Arutyunyants)’dan; Taşnak Partisi’ne ilişkin 1914 yılı Mart ayı tarihli Gizli Servis notunda, Polis Departmanına bahsedilmektedir.

Hununts İosif Nikitin’den, Taşnak Partisi’ne ilişkin 13.05.1913 tarihli 1262 sayılı Gizli Servis notunda bahsedilmektedir.

ZAVRİYEV Yakov Hristoforoviç’ten Taşnak Partisi’ne ilişkin 1912 yılı Ağustos ayı tarihli Gizli Servis notunda bahsedilmektedir.

MALUMYAN Khachatur Nikitin’den ayni partiye ilişkin 13.05.1915 tarihli 1266 sayılı Gizli Servis notunda bahsedilmektedir.

TER-MKRTÇYAN Stepan Tatevosov’dan ayni partiye ilişkin 05.05.1915 ve 18.05.1915 tarihli 1182 ve 1342 sayılı Gizli Servis notlarında bahsedilmektedir.

TER-DAVTYAN İosif Vasilyev TER-DAVİDOV; hakkındaki bilgi Polis Departmanına (Özel Bölüm, 4. Şube) 24.03.1911 4060 sayılı notta verilmiştir.

KUÇARYANTS Artemiy STEPANOV’dan Taşnak Partisi’ne ilişkin 16.02.1914 tarihli 1042 sayılı Gizli Servis notunda bahsedilmektedir.

KARÇİKYAN’nın ismi İdari davalarda geçmemiştir.

GYULHANDANYAN Abram İsaakov’dan 13 ve 18.05.1915 tarihli 1262 ve 1342 sayılı Gizli Servis notlarında bahsedilmektedir.

Prens ARGUTİNSKİY-DOLGORUKOV’dan 13.05.1915 tarihli 1260 sayılı Gizli Servis notunda bahsedilmektedir.

MATİNYANTS Saak Gavrilov, Aleksandropol eyaleti Barhid köyü sakinidir. 37 yaşında, sayman; Taşnak Parti’sinin önemli üyesidir, bu partiye ilişkin 1908 ve 1909 tarihli dış gözetiminde ismi geçmektedir.

Gazaryan Gevork (KAZARYAN Gevork Oganezov)’dan, 1907 tarihli gizli bilgilere göre Taşnak Partisi’nin Kars Komitesi üyesidir. 1908 yılında Zagank Gazetesi’nin editörüydü ve aynı yılın 3 Eylül’ünde bir madde için 1000 Ruble ceza almıştır.

Vratsyan Semen (Simon) Gazarosov GRUZİNYAN, Partideki lakabı “Sig”dir. Lyzhin sorgu yargıcı tarafından yargılanmıştır. Polis genelgesi’nin 1943. maddesine göre aranmaktadır.

TER-TUMASOV, Nikolay Yakovlev’den (Akopov) Taşnak Partisi’ne ilişkin 1911 yılı Mart ayı tarihli Gizli Servis notunda bahsedilmektedir.

“KERİ”’nin ismi idari davalarda geçmemiştir.

“Hamazasp” (SIRVASYAN -Servastyan- Hamazasp Hachaturov)’dan 05.05.1915 1182 sayılı Gizli Servis notunda bahsedilmektedir.

“Vardan”dan 05.05.1915 1182 sayılı Gizli Servis notunda bahsedilmektedir.

“KHEÇO” (Khaçatur Amirov KEVORKOV)’dan aynı notta bahsedilmektedir.

Sarkis ARARATYAN, Nuh şehri sakinidir. Sarkis Şahnazaryan (ŞAHNAZAROV) Polis genelgesi’nin 5726. maddesine göre aranmaktadır.

Samson TADEVOSYAN’nın ismi idari davalarda geçmemiştir.

“KHEÇO”’nun kardeşi Amayak Amiryan (KEVORKOV Amayak Amirov), Lyzhin sorgu yargıcı tarafından Taşnak Partisi’ne ilişkin açılan davanın bilgilerine göre, Kevorkov’un partideki üyeliği tespit edilmiş, fakat sanık olmamıştır.

Garegin Nzhdeh ve Mişa ARZUMANOV “Armais”in ismi idari davalarda geçmemiştir.

Hocamiryan Migran–Erivan eyaleti Nahcıvan ili Varagirt köyü sakinidir. Haçaturov HACAMRYANTS 13.06.1907 tarihi Tiflis’te hazine dairesinin arabasındaki 25.000 Ruble tutarındaki soygunda yer almış; 1908 yılında bahsedilen soygunda çalınmış kredi bonolarını bozdururken Münih’te tutuklanmıştır. Polis genelgesinin 26012 nolu maddesine göre aranmaktadır.

ZAVRİYEV David Hristoforov, senet müşaviridir. Lyzhin sorgu yargıcı tarafından Taşnak Partisi’ne ilişkin davaya göre tutuklanmıştır.

Suren ARAMYANTS’ın ismi idari davalarda geçmemiştir.

TİGRANYAN Sirakan Faddeyev’den 09.06.1915 tarihli 1520 sayılı Gizli Servis notunda bahsedilmektedir.

HARAZYAN Amayak’ın ismi idari davalarda geçmemiştir.

TEHTRİKYAN Tatevos hakkında geçmişte idarenin bilgisi yoktur.

TER-POGOSOV Vagram Polis Departmanı’nın sadece çok gizli bilgilerine göre bilinmektedir.