Bulgar Türkleri, genel tarih bakımından çok önemli bir rol ifa ettikleri gibi diğer Türk boyları arasında dil, tarih ve arkeolojik belgeleriyle de dikkate şayan bir yer işgal ederler.
Macar kavminin Bulgar Türkleri ile göçmesi, birbirleriyle kaynaşması ve kültür bakımından bir birlik teşkil etmesi, bu iki kavmin karşılıklı olarak tanınmasını kolaylaştıran bir hadisedir.
Bundan başka, Bulgar Türkleri hakkında türlü dillerdeki kaynaklarda belgelere rastlanmaktadır.
Bulgar Türkleri'nin Avrupa'nın muhtelif alanlarında devletler kurması bunun sebebini açıklar. Orta Volga
bölgesi yanında, Dnyeper'den Kafkas Dağları'na kadar uzanan sahada, daha sonra Dnyester ile Karpatlar arasında ve Balkan'ın önemli bir parçasında Bulgar Türkleri'nin teşekküllerine rastlanmaktadır.
Bulgar Türkleri, bu sayılan yerlerde medeniyetin gelişmesinde önemli bazı hizmetlerde bulunmuşlardır.
Bulgar Türkleri bu başarıyı nasıl elde ettiler?
Bulgar Türkleri'nden kalan kültür eserleri, bu kavme önemli yer ayrılmasını gerektirir. Türk boyları arasında, Bulgar Türkleri'nden kalan (dil, edebiyat ve mimari) hatıralardan daha eskilerini göstermek güçtür. Bütün Türk boyları arasında en eski dil hatıraları Bulgar Türkleri'nden kalmıştır. Bilindiği gibi
Macarlar, İsa'nın doğumunu takip eden asırlardan itibaren Bulgar Türkleri'nin dilinden pek çok Türkçe kelime almışlardır. Bu kelimeler, Tuna Bulgar Türkleri kaynaklarında, Volga Bulgarları'nın yazıtlarında,
Volga'daki Bulgar Türkleri'nin ahfadı olan Çuvaşlar'ın dilinde de mevcut bulunmaktadır. Macarlar'ın,
Bulgar Türkleri'nden aldıkları kelimelerin, hayvancılık, ziraat, devlet teşkilatı ve sosyal teşkilatta kullanıldığını bugün de görmek mümkündür. Macarlarda olduğu gibi diğer Finogur kavimlerinden olan,
Mordvinler, Çeremişler ve Permler de dillerini Bulgar Türkleri'nden aldıkları aynı çeşit kelimelerle
zenginleştirmişlerdir (1 - Feher Geza, A Bolgar - Törökök szerepe es m üveltsılge = Bulgar Türkleri'nln rolü ve medeniyeti A Bolgar - Törökök es a hon foglel pnıagyarok hatasa a kelet evropal müvelödes Klalakulas a ben. Budapest,1 940 = Bulgar Türklerl'nln ve Yurt kuran Macarlar"ın Doğu Avrupa medeniyetinin teşekkülüne tesiri) .
Bu olay, Bulgar Türkleri medeniyetinin muhtelli çağlarda ve muhtelif alanlarda kendileriyle komşu
kavimler üzerine büyük tesirleri olduğunu göstermektedir.
Bulgar Türkleri'nin dil kalıntılarının Arap, Yunan, Latin ve birçok Islav dillerinin yazılı kaynaklarında bulunması, bu Türk boyunun muhtelif çağlarda ve alanlarda büyük tarihi rol oynadığına ve tesirlerini
yalnız komşuları üzerinde değil belki kültür düzeyi yüksek diğer kavimler üzerinde de hissettirdiklerine
bir delildir.
Aynı şekilde, bütün eski akraba kavimler arasında muhtelif çağlara ve alanlara ait en büyük mimari yapıları da yine Bulgar Türkleri bırakmışlardır. Volga'daki Bulgar Türkleri'nin başkentinde, ikbal devrindeki kişilere ait binlerce taş bina, saraylar, resmi binalar, depolar bulunmakta idi. Tuna'daki Bulgar Türkleri'nin de Pliska, Preslav ve Madara gibi şehirleri ve bu şehirlerde gerek kudretlerine gerek kültür seviyelerine tanıklık eden büyük resmi binalar bulunmakta idi.
Yazılı belgelerin ifade ettiği mana ise küçümsenmeyecek değerdedir. Evvelce de söylediğimiz gibi, diğer kavimlerin diline geçen Bulgar Türkleri'ne ait kelimelerden anlaşıldığına göre bu boy, çok eski çağlardan
beri ziraatle, büyük ölçüde hayvan yetiştirme ile sanat ve ticaretle uğraşıyordu. Yazılı belgeler bunu
teyit etmektedirler. Mesela bir belgede, Volga'daki Bulgar Türkleri ülkesinden açlık yılında hububat
nakledildiği yazılıdır (2 - Aşmarin, Bolgar 1 Cuvaşl. Kazan, 1902, 26 = B ulgarlar ve Çuvaşlar.) .
Arap kaynaklarında da, Bulgar Türkleri'nin iyi işlenmiş tarlaları olduğunu ve her çeşit hububat ve bakliyat yetiştirdiklerini okuyoruz (3 - Amagyar honfogl a la s Kutfol. 164, 210 - 211 = Macar yurt işgali kaynakları).
Toprak altında bulunan ziraat vasıtaları da Bulgar Türkleri'nin iyi çiftçi olduklarını teyit etmektedir ( 4 - Stuckenberg A. Zembedelçeskija Orudlja Dreonlk Bolgar. Uçan. zap. inp. Kaz. Univ. L.XXXVlll (1896) . 211).
Tuna ile Volga Bulgarları'nın ticaret alanındaki belgeleri ise daha da önemlidir. Her iki ülkede devletin başlıca endişesi ve savaşların esas hedefi ticaret yollarının sağlanması, ticaret mukavelelerinin akdi
ve bunlarla sağlanan hakların korunması idi. Bu kavmin önemi, Avrupa'nın o zamana kadar hiç duyulmamış bölgelerinde sürekli devletler kurmuş olmasındandır. Orta Volga'da birkaç asır süren
Bulgar Türkleri'nin kurduğu devlet, ülkede huzuru temin ettiği gibi barış içinde gelişmeyi sağladı ve dünyanın iktisadi merkezlerinden biri olarak da kendi halkının ve komşu kavimlerin medenileşmesini kolaylaştırdı. Balkanlar'daki Bulgar Türkleri ise Bizans Devleti'nin asayişi· sağlayamadığı yerlerde sükunu,
kültürel ve iktisadi gelişmeyi sağladı. Tuna Bulgar Türkleri devleti, Slavlar'ın da millet haline gelmelerini maddi ve manevi kültürlerinin teşekkülünü kolaylaştırdı. Bu durum bütün Slav kavminin medeniyeti
üzerine kat'i bir tesir icra etti.
Bulgar Türkleri Tarihi, Geza Feher
Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
TTK - Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984
